NIK o GOZ w gminach: za mało recyklingu, za dużo składowania i spalania

Kontrola NIK badała prawidłowość i skuteczność wdrażania gospodarki cyrkularnej przez administrację rządową i samorządową. Była to pierwsza kontrola izby dotycząca bezpośrednio tego obszaru. NIK skontrolowała osiem gmin: Gdańsk, Kraków, Lublin, Krasnobród (lubelskie), Tuczno (zachodniopomorskie), Wieluń (łódzkie), Łukowica (małopolskie), Sokoły (podlaskie), a także pięć ministerstw (rozwoju, klimatu, infrastruktury, edukacji oraz rolnictwa) oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Okres objęty kontrolą to lata 2018-2022.

W raporcie pokontrolnym Izba wskazała na niedociągnięcia w realizacji GOZ, w tym niewystarczającą koordynację między administracją rządową a samorządami. NIK zwróciła również uwagę, że rząd nie dokonał na czas transpozycji do prawa krajowego kluczowych dla gospodarki obiegu zamkniętego dyrektyw – odpadowej, opakowaniowej oraz plastikowej.

W odniesieniu do gmin NIK zaznaczyła, że odgrywają one istotną rolę we wdrażaniu GOZ, choć obecnie ogranicza się ona przede wszystkim do realizacji zadań związanych z gospodarką odpadami komunalnymi. Według Izby działania skontrolowanych gmin w tym obszarze były na ogół prawidłowe, lecz nie zostały powiązane z procesem transformacji ku gospodarce obiegu zamkniętego. Samorządy zapewniły selektywne zbieranie odpadów komunalnych, obejmujące co najmniej: papier, metale, tworzywa sztuczne, szkło, odpady opakowaniowe wielomateriałowe oraz bioodpady. W większości gmin objętych kontrolą dominowały jednak mniej pożądane niż recykling i przygotowanie do ponownego użycia sposoby zagospodarowania komunalnych odpadów: unieszkodliwienie przez składowanie oraz spalanie.

NIK stwierdziła, że w skali kraju ilość odpadów komunalnych zebranych selektywnie systematycznie rośnie: w 2018 r. zebrano tak ponad 3,6 mln ton (29 proc. ogółu), zaś w 2022 r. – 5,4 mln ton (tj. 40 proc.). Według danych GUS w polskich gminach udział odzysku odpadów komunalnych zwiększył się z 57 proc. w 2018 r. do 61 proc. w 2022 r. Było to głównie efektem większego poziomu kompostowania i fermentacji (wzrost z 8 proc. w 2018 r. do 14 proc. w 2022 r.), gdyż poziom recyklingu pozostał na zbliżonym poziomie (26 proc. w 2018 r. wobec 27 proc. w 2022 r.).

Jak zaznaczono w raporcie, w latach 2018-2023 wskaźnik cyrkularności w polskiej gospodarce pogorszył się, spadając z 10,5 proc. do 7,5 proc., co plasuje Polskę na 16. miejscu w UE (wobec 10. miejsca w 2018 r.). Średni unijny wskaźnik cyrkularności wzrósł w tym czasie nieznacznie, z 11,6 proc. do 11,8 proc. Spadek w Polsce wynika m.in. z rosnącej akumulacji materiałów w infrastrukturze i produktach o długim cyklu życia oraz dużego udziału spalania paliw kopalnych.

Polska nie osiągnęła także unijnego celu recyklingu odpadów komunalnych na poziomie 50 proc. w 2020 r. (osiągnięto 41 proc.), a w latach 2021-2022 poziomy te wynosiły odpowiednio 26 proc. i 27 proc. Zdaniem NIK istnieje ryzyko, że Polska nie spełni wymogów UE na 2025 r. (55 proc. recyklingu) oraz celów dotyczących ograniczenia składowania odpadów (maks. 30 proc. w latach 2025-2029, 20 proc. w 2030-2034, 10 proc. od 2035 r.), co może skutkować karami finansowymi. NIK podkreśliła, że już w latach 2021-2024 Polska wpłaciła ok. 9 mld zł do budżetu UE z tytułu tzw. podatku od plastiku, wynikającego z nieprzetworzonych odpadów z tworzyw sztucznych.

NIK oceniła pozytywnie decoupling, czyli rozdzielenie współzależności realnego wzrostu gospodarczego od całkowitej masy wykorzystywanych zasobów materiałowych oraz wytwarzanych odpadów, co ogranicza negatywny wpływu gospodarki na środowisko. W latach 2018-2022, pomimo ok. 15 proc. realnego wzrostu PKB Polski, łączna masa wytworzonych odpadów wzrosła tylko o ok. 0,5 proc. (ze 127,8 mln ton w 2018 r. do 128,4 mln ton w 2022 r.), przy czym masa odpadów przemysłowych nieznacznie się zmniejszyła o 0,3 proc. (ze 115,3 mln ton w 2018 r. do 115 mln ton w 2022 r.).

Masa wszystkich odpadów wytworzonych w Polsce (przemysłowych i komunalnych) przypadająca na 1 mieszkańca wynosiła 4,6 ton w 2018 r. i wzrosła do 4,7 ton w 2022 r. W Polsce produkuje się wciąż mniej odpadów per capita niż w UE (5,2 tony w 2018 r., 5,0 ton w 2022 r.), ale dystans ten zmniejszył się. Wynika to w dużej mierze ze wzrostu dochodu rozporządzalnego, wzrostu gospodarczego oraz rosnącej konsumpcji w Polsce.

W efekcie poprawy produktywności zasobów, każdy wyprodukowany w Polsce kilogram dobra jest realnie coraz bardziej wartościowy. Od 2018 r. do 2023 r. produktywność zasobów w Polsce zwiększyła się realnie o 23 proc., podczas gdy w UE o 9 proc.. Mimo tej poprawy, zasoby materiałowe są wykorzystywane przez polską gospodarkę wciąż mniej wydajnie niż przeciętnie w UE. Kilogram materiałów pozwalał na wytworzenie PKB w 2022 r. o wartości 0,80 euro (1,5 euro wg standardu siły nabywczej - PPS) wobec 0,70 euro w 2018 r. (1,2 euro wg PPS), plasując nasz kraj na 22 miejscu w UE pod względem efektywności wykorzystania materiałów (21. według PPS).

mam/